Toscane van bordkarton
Een Engelse theoreticus is in Toscane om zijn boek te promoten. Copie conforme heet het, een verhandeling over authenticiteit in de kunst. Een replica kan net zo waardevol zijn als het origineel, is de stelling van het boek. De ondertitel luidt dan ook: Forget the Original, Get a Good Copy. Bij de lezing is een dame aanwezig, een Française die met haar zoon in Italië woont. Ze stelt de Engelsman voor om af te spreken en wat volgt, is een dagje uit in zonnig Toscane.
De gebeurtenissen uit Copie conforme, de meest recente film van de Iraanse grootmeester Abbas Kiarostami, laten zich eenvoudig genoeg beschrijven. De kern van de film openbaart zich echter niet in wat er gebeurt maar in wat er wordt gezegd. De aanvankelijk beleefde toon van de gesprekken tussen de man - James - en de vrouw - op de aftiteling als "elle" aangeduid, of te wel "zij" - gaat al gauw overboord. Zij trekt een vat aan emoties open, waarvan irritatie de voornaamste is; hij sust. Niet vreemd dat een caféhoudster de twee voor een kibbelend echtpaar aanziet, waarna ze als vanzelf in de rol schuiven van een stel dat hun vijftiende trouwdag viert.
Copie conforme is, zo moge duidelijk zijn, voer voor filmanalytici. Op het internet vind je vele theorieën over de waarheid achter de film, gelardeerd met verwijzingen naar andere films en filmmakers. Is het verhaal van Copie conforme wat het lijkt te zijn: een ontmoeting tussen vreemden die doen alsof ze getrouwd zijn; vreemden die zozeer verlangen naar een "originele" liefde dat ze genoegen nemen met een "kopie"? Of is het omgekeerd: kijken we naar echtelieden die doen alsof ze elkaar niet kennen? In een essay op online filmtijdschrift Notebook stelt Michael Sicinski dat James en "zij" tijdens vijftien jaar huwelijk in zo'n mate zijn veranderd dat ze elkaar amper nog herkennen. Zij ziet in hem slechts een gebrekkige kopie van het origineel waar ze ooit mee trouwde - en vice versa. Maar af en toe ziet ze hem nog, de man op wie ze verliefd werd: in een klein gebaar, een blik, een enkel woord. Sicinski stelt dat als je vijftien jaar aan geschiedenis deelt, je nooit helemaal in het heden leeft. Volgens hem vertelt Copie conforme dan ook geen lineair verhaal maar schakelt hij constant heen en weer tussen heden en verleden.
Heeft Sicinski gelijk? Is de continuïteit slechts schijn? Wat laat de kijker zich toch makkelijk bedotten, verleid door de realiteit die hij denkt te zien. De lezer zou kritischer zijn, was dit geen film maar een roman. Terwijl de kijker zich laat meeslepen door het blauw van de lucht en het groen van de cipressen, weet de lezer dat Toscane van bordkarton is: de nietszeggende achtergrond van een veelzeggend verhaal. De basis van elke film is de realiteit, het is de verf en de kwast waarmee de filmmaker schildert. De schrijver echter gebruikt geen ander materiaal dan zijn eigen gedachtewereld: hij roept zijn eigen realiteit in het leven. Maar juist omdat film zo dicht tegen de werkelijkheid aanschurkt, leent het medium zich bij uitstek voor een vernuftig spel met echt en niet-echt. Juist de schijn van realiteit maakt Copie conforme zo raadselachtig.
Toch zijn er voldoende hints die erop wijzen dat de film geen realistisch drama maar een parabel is. Het thema van originelen en kopieën wordt kracht bijgezet door de constante aanwezigheid van spiegels. In één scène zien we bijvoorbeeld James' reflectie in een grote passpiegel ergens op de achtergrond, in een andere scène kijkt "zij" recht in de camera terwijl ze haar lippen stift, alsof de lens haar spiegel is. Was dit een roman, dan is het maar de vraag of de lezer de symboliek van al die spiegels zou vatten. Sets, props, art direction: ze zijn essentieel voor de cinema maar overbodig in de literatuur. Een film komt goed weg met een flinterdun verhaal, zolang er maar genoeg te bekijken valt. Een roman teert echter zelden op louter sfeer. Je hebt meer nodig om de lezer geboeid te houden: er moet iets gebeuren. Wil je in een roman een symbool gebruiken, dan moet die onderdeel zijn van het verhaal. Een spiegel valt in duizend stukjes, wordt opgevoerd als erfstuk of weggeven als cadeau: dan pas dringt de betekenis van het object bij de lezer door.
Maar Copie conforme voert nog drie andersoortige spiegels op, in de vorm van ogenschijnlijk terloopse ontmoetingen. Eerst laten James en de vrouw zich fotograferen met een jonge bruid en bruidegom, vervolgens maken ze kennis met een ouder stel. In een van de laatste scènes sjokt een hoogbejaard echtpaar voor hen uit, in aandoenlijk slakkentempo. Deze drie spiegels - die een blik bieden op verleden en nabije en verre toekomst - zouden zich wél uitstekend naar literaire vorm laten vertalen. Deze symboliek neemt namelijk niet de vorm van een prop maar die van een anekdote aan.
Het is verleidelijk om eindeloos naar hints te blijven zoeken in Kiarostami's geheimzinnige film. Er is echter één hint die alle andere overbodig maakt, namelijk James' overtuiging dat een gekopieerd kunstwerk even waardevol is als het origineel: waar het hem om gaat, is de inhoud. Je kunt je blind staren op de vraag of James en de vrouw hun huwelijk wel of niet veinzen maar die vraag leidt enkel af van de kern van hun relatie. Die wordt gevormd door verlies: verlies van de liefde, verlies van de jeugd, verlies van herinneringen. Alles verandert, niets blijft hetzelfde. En dat thema leent zich net zo goed voor literatuur als voor cinema, alle decors ten spijt.
------------------------------------------------------------
Dit stuk verscheen in het maartnummer van Passionate, in de rubriek Ingeblikt. Volgende maand bespreek ik Jacques Tati's Play Time. Deze ligt vanaf half april in de winkel.
Copie conforme
Abbas Kiarostami
Frankrijk / België / Italië, 2010
